De overheid probeert op allerlei manieren de duurzame ontwikkeling van Nederland een zwengel te geven. Zo zijn er duurzame verplichtingen opgelegd (artikel), zoals de energiebesparende maatregelen die grootverbruikers verplicht moeten nemen. Wat sympathieker van aard zijn de subsidies en belastingvoordelen (artikel) die ondernemers kunnen krijgen als ze duurzame investeringen doen. En tot slot is er nog zoiets als ‘het goede voorbeeld geven’ op het gebied van duurzaamheid. Daarbij kan de overheid haar ‘marktmacht’ inzetten om impact te hebben, wat overheden bijvoorbeeld proberen toe te passen bij het aankopen van goederen en diensten. Overheden kopen op jaarbasis behoorlijk wat in, van broodjes tot bruggen. Daarbij gaat het om miljarden euro’s per jaar. Als er bij deze aankopen duurzamere keuzes gemaakt worden, kan dat dus direct een groot verschil maken.

Overheid kan cirkel doorbreken

Het valt namelijk lang niet altijd mee om duurzame producten of diensten goed in de markt te zetten. Het kan natuurlijk zijn dat er überhaupt geen interesse is in het product. Maar vaker is het probleem dat door hogere aanloopkosten en productiekosten de prijs ook hoger ligt dan van concurrerende niet-duurzame producten. Die prijs zou kunnen dalen als de productie ook op grotere schaal kan plaatsvinden, maar daarvoor moet er dus eerst genoeg vraag zijn. Zo blijft de aanbieder in een cirkeltje zwemmen.

De overheid kan hier helpen om die cirkel te doorbreken en meer vraag te creëren. Dit speelt bijvoorbeeld sterk bij circulaire producten (artikel), waarbij het streven is om helemaal geen afval meer te produceren. Dat is erg ingewikkeld én duur, waardoor de investeringen vaak niet opwegen tegen het verwachte rendement. Omdat Nederland als doel heeft om in 2050 een circulaire economie te zijn, kan de overheid hier dus een steun in de rug geven.

Aanbestedingsprocedure overheid

De meerjarige contracten voor leveringen aan overheden worden vaak vergeven via een aanbestedingsprocedure. Daarbij stelt bijvoorbeeld een gemeente een document op met de eisen en wensen voor het aankopen van een product of dienst. Ondernemers kunnen vervolgens inschrijven op de aanbesteding.

Stel dat het gaat om de aanleg van een weg in een gemeente. Bouwbedrijven beschrijven dan in hun offerte onder meer op welke manier zij die weg gaan aanleggen, hoe lang zij verwachten bezig te zijn en uiteraard wat het de gemeente gaat kosten. De aanbestedende dienst van de gemeente selecteert dan het bedrijf dat het beste voldoet aan de wensen en eisen voor de klus.

Duurzaam inkopen inbedden

De aanbestedingsdocumenten zijn dus ook bij uitstek de plek om duurzamere eisen te stellen aan inschrijvende ondernemingen. En om te voorkomen dat elke overheidsinstantie zelf het wiel gaat uitvinden, is er een landelijk manifest (pdf) opgesteld met het proces om duurzaam inkopen in te bedden in de organisatie. De deelnemers zijn onder meer alle ministeries, alle waterschappen, vijf provincies en een hele reeks gemeenten. Zij hebben dus duurzaam inkopen hoog in het vaandel en hebben hiervoor een actieplan opgesteld. Door het uitvoeren van dit plan moet op den duur de hele organisatie ervan doordrongen zijn dat de inkoop duurzamer moet (en dus niet alleen de afdeling inkoop). En door deel te nemen leveren overheden meteen ook een bijdrage aan het behalen van de internationale Sustainable Development Goals (artikel) van de Verenigde Naties.

CO2-uitstoot, biodiversiteit en innovatie

Wat zijn dan zoal de ideeën voor meer duurzame aanbestedingen? In het algemeen is het onder meer de bedoeling om de CO2-uitstoot en grondstoffengebruik terug te dringen en te werken aan een inclusieve arbeidsmarkt. Maar het gaat ook over biodiversiteit en over het aanjagen van innovatie.

In het Nationaal Plan Maatschappelijk Verantwoord Inkopen (pdf) zijn de nodige voorbeelden te vinden van mogelijkheden voor overheden. Wat innovatie betreft zijn er bijvoorbeeld de SBIR-competities (tegenwoordig Innovation Impact Challenges). Daarbij daagt de overheid ondernemers uit om met innovatieve producten en diensten te komen om maatschappelijke vraagstukken op te lossen. De overheid kan daarbij ook optreden als afnemer van die producten, als ‘launching customer’, zoals dat heet.

Werken aan inclusieve arbeidsmarkt

Naast richtlijnen rondom het klimaat, zoals energiezuinige apparaten, is duurzaam inkopen voor de overheid ook nadrukkelijk ‘sociaal inkopen’. Dat is dus de eerder genoemde inclusieve arbeidsmarkt, waarbij bijvoorbeeld ook mensen met een arbeidshandicap mee kunnen doen. In de aanbestedingsdocumenten kunnen daarom ook eisen staan voor het aan het werk helpen van mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt. Dit staat ook wel bekend als ‘social return’. Voorbeelden zijn ondernemingen die inpakwerk of fabricage laten doen door werknemers van voormalige sociale werkbedrijven. Inschrijvende bedrijven die in hun offerte een manier weten te verzinnen om kwetsbare groepen op de arbeidsmarkt een rol te laten spelen, kunnen dan dus een streepje voor hebben.

Minimumeisen en wensen

In het algemeen is het beleid om bij aanbestedingen standaard de opdrachten te gunnen op basis van de laagste prijs al lange tijd losgelaten. Wanneer je als ondernemer meedingt naar een overheidsopdracht kun je een hogere prijs prima ‘compenseren’ met aansprekende acties op het gebied van duurzaamheid. Verder is het bij het napluizen van lopende aanbestedingen (die worden overigens gepubliceerd op het platform TenderNed) goed om te weten dat er twee soorten criteria zijn: minimumeisen en wensen. Aan de minimumeisen zul je in elk geval moeten voldoen om überhaupt in aanmerking te komen voor de opdracht. Daarnaast zijn er nog wensen, waarmee je als ondernemer dus extra punten kunt scoren. Tegelijkertijd: als je er niet aan kunt voldoen, dan zorgt dat niet meteen voor uitsluiting.

Database met inkoopcriteria

Het is verder aan de overheidsinstantie die een aanbesteding uitschrijft om de algemene duurzame houding te vertalen naar een specifieke opdracht voor het aanleggen van pakweg een brug of het leveren van kantoormeubilair. Een hulpmiddel dat aanbestedende diensten kunnen gebruiken bij het samenstellen van hun documenten is een database met criteria voor maatschappelijk verantwoord inkopen (MVI). De MVI-database bevat criteria voor verschillende productcategorieën, zoals vervoer, automatisering en kantoorfaciliteiten.

Drie niveaus van duurzaamheid

Van veel criteria zijn er bovendien drie niveaus: basis, significant en ambitieus. Bij ‘basis’ gaat het simpelweg om het uitsluiten van niet-duurzame producten, maar bij ‘ambitieus’ worden inschrijvers uitgedaagd om nieuwe oplossingen en innovaties aan te dragen. Daarmee kan de aanbesteder dus extra gewicht geven aan verschillende criteria. Deze niveaus kun je als ondernemer óók gebruiken om andersom te redeneren: wat is ervoor nodig om mijn producten of diensten naar een volgend niveau te tillen? Wat wordt er dán van mij gevraagd? Dat geeft richting bij verduurzamen. En voor het vergroenen van de eisen aan je eigen toeleveranciers (artikel) geeft het misschien óók wel inspiratie…