Om verwarring te voorkomen is het belangrijk om het begrip sociale onderneming eerst wat af te kaderen. Ondanks dat het geven van definities misschien niet de inspirerende opening is waar je op hoopte. De term sociale onderneming zou de indruk kunnen wekken dat het bij deze bedrijven alleen over mensen gaat. Maar het is breder dan dat.

Sociale ondernemingen kunnen net zo goed actief zijn op het gebied van de energietransitie, maatschappelijke vraagstukken zoals eenzaamheid of de circulaire economie (artikel). Het begrip slaat eerder op de drijfveren van deze ondernemingen. Namelijk de overtuiging om in de eerste plaats aantoonbare maatschappelijke impact te maken, ofwel: ‘impact first’. Intrinsieke motivatie is dus van groot belang als je een sociale onderneming wilt beginnen.

Aandachtspunten sociale onderneming

Hoewel de termen geregeld door elkaar worden gebruikt, is sociaal ondernemen strikt genomen iets anders dan een containerterm als duurzaam ondernemen of maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO). Bij die laatste twee gaat het ook vaak om bestaande ondernemingen die duurzame elementen integreren in hun bedrijfsvoering. Wil je van je bedrijf een sociale onderneming maken, dan is er meestal méér nodig. Dit artikel is dan ook vooral bedoeld om aandachtspunten voor sociale ondernemingen aan te stippen en ter inspiratie voor mkb’ers om een beetje ‘socialer’ te ondernemen.

Grasduinen in het ‘aanbod’

Nederland telt tal van gedreven ondernemingen die zich met hun goederen of diensten inzetten om maatschappelijke problemen het hoofd te bieden. Wat dat betreft is het aanstekelijk om eens een kijkje te nemen op Buy Social, een marktplaats voor sociale ondernemingen. Dat platform is mede opgezet door Social Enterprise NL, een netwerkorganisatie voor sociale ondernemingen.

Het ‘aanbod’ loopt door alle sectoren heen, van een IT-bedrijf dat zich specifiek richt op werknemers met autisme tot aan een incassobureau met een sociale inslag en een onderneming die meubels maakt van gebruikte bouwmaterialen. Ook kun je grasduinen in het register van bedrijven die voldoen aan de Code Sociale Ondernemingen.

Van missie naar concrete plannen

Sociaal ondernemen kan dus op allerlei gebieden, maar het begint natuurlijk met een goed idee én dat vervatten in een gedegen missie, visie en strategie. Volgens de stichting achter de Code Sociale Ondernemingen moet daaruit blijken:

• op welke maatschappelijke vraagstukken de onderneming zich richt (missie);
• wat de onderneming gaat doen om die vraagstukken op te lossen (visie);
• hoe het bedrijf dat gaat doen (strategie).

In een uitlegdocument bij de code (pdf) noemt de stichting een aantal voorbeelden van een sociale missie, zoals: ‘Wij helpen vluchtelingen op een vernieuwende manier snel en goed integreren.’ Vervolgens is het zaak om de missie, visie en strategie om te zetten in concrete, meetbare doelstellingen en een (jaar)plan.

Keuze van de rechtsvorm

Een praktisch vraagstuk is de keuze van een rechtsvorm voor je sociale onderneming. Ondernemers kunnen in het algemeen onder meer werken met een eenmanszaak (zoals bij zzp’ers) of bijvoorbeeld een stichting of besloten vennootschap (bv). Belangrijk verschil tussen deze rechtsvormen is de aansprakelijkheid.

Bij een eenmanszaak is de ondernemer zelf met het privévermogen aansprakelijk als de onderneming onverhoopt in financiële moeilijkheden komt. Bij een bv is dat niet zo, want die is zelf een rechtspersoon. Mocht de bv failliet gaan, dan kunnen schuldeisers niet aankloppen bij de ondernemer achter die bv (tenzij het bestuur er echt een rommeltje van heeft gemaakt).

Ideële stichting met doorslaggevende stem

Hoewel een eenmanszaak eenvoudiger is op te richten, kan een ondernemingsvorm met rechtspersoonlijkheid een verstandigere keuze zijn. Denk daarbij aan een sociale onderneming die zich richt op het aannemen van werknemers die het moeilijker hebben op de arbeidsmarkt. Het werkgeverschap brengt namelijk flink wat (financiële) plichten met zich mee. Een combinatie is ook mogelijk. Zo kun je een stichting zonder winstoogmerk als aandeelhouder in een bv een doorslaggevende stem geven. De stichting kan dan als enige taak krijgen om te zorgen dat de maatschappelijke missie van de bv nooit in het gedrang komt.

De Code Sociale Ondernemingen stelt bijvoorbeeld ook als toelatingseis voor het register dat de onderneming een rechtspersoon moet zijn. Dat is mede zo omdat bijvoorbeeld een bv niet vasthangt aan een persoon. Ook moet een bv statuten opstellen, waarin de maatschappelijke missie goed geborgd kan worden. Er wordt in de politiek overigens ook al een tijd gepraat over een aparte rechtsvorm voor maatschappelijke ondernemingen, de BVm. Maar tot nu toe is onzeker of de BVm er ook echt komt.

Het financiële plaatje rondkrijgen

Een ander aandachtspunt is het financiële plaatje. Het is misschien niet zo rechttoe-rechtaan als bij een regulier commercieel bedrijf, maar er zijn legio ondernemingen die laten zien dat een maatschappelijke missie en een verdienmodel prima samen kunnen gaan. Denk aan bekende namen als waterflessenbedrijf Dopper en zeepmaker Seepje.

Bij het rondkrijgen van het financiële plaatje kun je ook aankloppen bij financiers die zich meer richten op sociale ondernemingen (naast andere duurzaamheidsinitiatieven). In dit overzicht zet Social Enterprise NL deze aanbieders op een rij. Ook zijn er diverse tegemoetkomingen voor ondernemers die werknemers met een afstand tot de arbeidsmarkt aan willen nemen. Voorbeelden zijn de proefplaatsing (infographic) en de loonkostenvoordelen voor verschillende doelgroepen (toolbox).

Maatschappelijke impact meten

Een laatste belangrijk onderdeel van een sociale onderneming is het meten van de impact. Sowieso voor de onderneming zelf, om te monitoren of het maatschappelijke doel in zicht komt of dat er bijsturing nodig is. En daarnaast zijn aantoonbare resultaten voor de buitenwereld het beste bewijs dat het niet bij mooie woorden blijft, maar dat de onderneming echt impact maakt. Dat helpt als je financiers, zakenpartners of klanten wilt overtuigen. Of bijvoorbeeld inkopers van overheden (artikel), die vaak eisen stellen aan de sociale impact van opdrachten.

Bij het meten van de impact is het zaak dat je werkt met concrete doelstellingen, zoals ‘[x] werknemers moeten na één jaar een vakdiploma hebben gehaald’. Verder is een bruikbaar instrument het Impactpad (pdf), dat speciaal is ontwikkeld voor sociale ondernemingen. Dat pad begint bij het expliciet maken van de sociale missie en geeft daarna stap voor stap aan wat ondernemingen kunnen doen.

Keurmerken als ondersteuning

Ook keurmerken (artikel) kunnen helpen om ervoor te zorgen dat de onderneming daadwerkelijk meetbare impact maakt. Blijven voldoen aan de eisen van een keurmerk houdt ondernemers scherp. Bovendien kun je met het keurmerk aan de buitenwereld laten zien dat je aan onafhankelijk vastgestelde eisen voldoet. Op het gebied van arbeidsparticipatie is er bijvoorbeeld de Prestatieladder Socialer Ondernemen (PSO).

Code Sociale Ondernemingen

Verder kunnen sociale ondernemingen op zoek naar een ‘kwaliteitsstempel’ zich aansluiten bij de al genoemde Code Sociale Ondernemingen. Ondernemingen moeten daarvoor aan een aantal toelatingscriteria voldoen. Zo moet het echt gaan om een onderneming, die minstens 50% van de omzet op de markt behaalt met het zelfstandig leveren van goederen of diensten.

Sociale ondernemingen die aan de eisen voldoen komen (tegen een vergoeding) terecht in een register, en mogen dus uitdragen dat zij aan de code voldoen. Ook worden zij zo onderdeel van een netwerk van sociale ondernemingen, die elkaar ondersteunen en onderling ervaringen en kennis uitwisselen.

Invulling geven aan 5 principes

Ondernemingen die zich aansluiten bij de Code Sociale Ondernemingen (pdf) kunnen actief zijn op verschillende ‘impactgebieden’, zoals arbeidsparticipatie van een kwetsbare groep, het verbeteren van de zorg, de energietransitie en het verhogen van cohesie in wijken en buurten. Aangesloten ondernemingen moeten laten zien dat zij invulling geven aan de 5 principes van de code. Zo moet de maatschappelijke missie goed geborgd zijn, moet de onderneming in gesprek zijn met stakeholders (artikel) en moet het bedrijf de buitenwereld actief informeren over de sociale prestaties.

In principe wordt elk jaar getoetst of de onderneming nog aan de code voldoet, en de code zelf wordt ook steeds verbeterd. Volgens de organisatie achter de code is het systeem daarmee niet alleen een meetlat voor sociale ondernemingen, ‘maar ook een leidraad voor verdere groei en verbetering’ op weg naar méér impact.